Imkers, bijen en parasieten.

[Romée van der Zee]

Met de komst van de varroamijt begon het grote bestrijden. In Duitsland smeulde de folbex, in Oost Europa druppelde de malathion, in Nederland wolkte de tabaksrook. De zachtmoedigen doodden met mierezuur, of arresteerden de moer en lokten de mijten in het darrenbroed om het daarna aan de kippen te voeren, of na enige verwarming weer aan de bijen terug te geven. Een enkeling had de moed om niets te doen. Een reeks bestrijdingsmiddelen volgde elkaar op, en zo is het tot op vandaag nog steeds het geval.

Ingemar Fries en Scott Camazine:
"In het geval van Varroa, een wereldwijde ramp voor het bijenhouden, menen wij dat de bijenhouders-cultuur verantwoordelijk is voor het instandhouden van de virulente vorm van het pathogeen. In gebieden waar de parasiet zich enkele tientallen jaren heeft gevestigd in honingbij-populaties, die niet door imkers gecontroleerd worden, is de parasiet niet langer meer dodelijk voor de geinfesteerde volken. Dit is het geval in Zuid-Amerika, bij zowel geafricaniseerde bijen, als in bijen van Europese oorsprong (Rosenkranz, 1999) en bovendien in Noord Afrika (Ritter 1990).
Het mechanisme van varroa-tolerantie schijnt verschillend te zijn voor de diverse subpopulaties van honingbijen, en heeft zich waarschijnlijk onafhankelijk van elkaar ontwikkeld. Vergeet daarbij niet, dat de varroa gastheer relatie gecompliceerd wordt door het feit dat er van deze parasiet niet één, maar meerdere complexe soorten bestaan (Anderson en Fuchs, 1998), waarbij de mijt die de Europese bijen infesteert, sinds kort aangeduid wordt als varroa destructor.(Anderson en Trueman, 2000).
Onder de invloed van praktijken in de imkerij die meer gelegenheid bieden voor een horizontale overdracht wordt een meer virulente gastheer-parasiet relatie verkregen. In zijn lange historie van samenleven met zijn natuurlijke gastheer (de Aziatische honingbij, Apis Cerana), toont de varroamijt, zich in wezen als een goedaardige parasiet, zoals dat verwacht mag worden voor een pathogeen dat zich voornamelijk verticaal verplaatst. De Europese en de Aziatische honingbijen hebben een bijna gelijke levensgeschiedenis, en het ligt voor de hand dat de Varroa een goedaardige gastheer parasiet verhouding zou opbouwen t.a.v Europese honingbijen als daarvoor de gelegenheid geboden zou worden".

Hoe kunnen imkers hun leven beteren? Voor dat aan de orde komt, eerst nog enige aandacht voor het Amerikaans Vuilbroed.

(wordt vervolgd)

[Romée van der Zee]

Amerikaans vuilbroed was nog blijven liggen. Er is een opmerkelijk verschil tussen deze bacterie (Paenibacillus larvae larvae) en alle andere pathogenen die behandeld zijn. Amerikaans Vuilbroed is in staat om sporen te vormen, en zo de tijd te overbruggen. De andere pathogenen moeten tijdens hun leven een succesvolle verspreiding realiseren.

Alhoewel sommige bijenvolken resistent zijn tegen deze ziekte, blijkt A.v. voor veel volken dodelijk te zijn.
Hoe verloopt de infectie in de "vrije" natuur.
Door roverij uit besmette bijenvolken wordt de ziekte verspreid. Een andere mogelijkheid is het betrekken van een verlaten, besmette nestgelegenheid. Horizontale overdracht dus, en volgens de theorie zou dit na een beginfase moeten leiden tot lagere virulentie en door selectiedruk overschakeling op verticale overdracht. De spore, die jarenlang kan wachten op een nieuw bijenvolk zorgt echter voor voldoende toekomstperspectief voor de bacterie. Je zou kunnen zeggen, dat een dood volk in het voordeel van de mijt werkt, omdat er zo een besmette nestplaats ontstaat, die betrokken kan worden door een nieuwe gastheer. De virulente horizontale overdracht blijft voortbestaan, omdat geen selectiedruk in andere richting noodzakelijk is.
Alleen relatief grote volken zwermen. Bij een A.V. besmetting blijven zwermen al gauw achterwege. Ook daardoor krijgt verticale overdracht geen ontwikkelingskans.
Opvallend is dat vervliegen bij de verspreiding geen rol van betekenis lijkt te spelen. Er zijn zeer veel sporen nodig om tot een grote Am. Vuilbroed uitbraak te komen. Een enkele vervlieger is daarvoor onvoldoende. Er is onderzoek voorhanden waaruit blijkt dat zelfs op standplaatsen met grote aantallen bijenvolken, vervliegen nauwelijks tot ziekteverspreiding leidt. In dat opzicht is het sporesysteem dus weer minder succesvol. Het overzetten van een besmet volk op geheel nieuwe raat is vanuit deze achtergrond een effectieve maatregel, die sommige imkers toepassen.

Het wordt tijd om de imkerpraktijk te gaan bespreken.

(wordt vervolgd)

[Romée van der Zee]

In een natuurlijke omstandigheden ontstaat er door selectiedruk een goedaardige relatie tussen bijen en parasieten. In grote delen van de wereld worden bijen en pathogenen echter gecontroleerd door de homo destructor apis, de imker. Ongecontroleerde bijenvolken bevinden zich nog in spouwmuren, een enkele holle boom, of andere holle objecten waar mensen niet goed bij kunnen.
Imkers zorgen ervoor dat bijenvolken in grotere concentraties bij elkaar staan dan in de "vrije" natuur. Voeg daarbij dat, uitzonderingen daargelaten, intensieve zwermcontrole wordt toegepast. Het gevolg is een toename van de (schadelijke) horizontale overdracht en een afname van de (goedaardige) verticale.
Door de volken dicht bij elkaar te plaatsen neemt het vervliegen toe, waardoor sneller pathogenen worden verspreid. Bovendien ontstaat er door een te grote concentratie, een risico op voedselconcurrentie, waardoor de conditie van de volken achteruit kan gaan.
Imkers verplaatsen regelmatig materiaal van het ene in het andere volk, of hanteren methodes waarbij bijen uit het ene volk gedoneerd worden aan een ander. Dat laatste is een fenomeen dat kenmerkend is voor bv de Aalster methode, maar evenzeer voor de door broeder Adam gepropageerde rationele bijenhouderij.
Allemaal maatregelen die de schadelijke horizontale overdracht versterken.
Imkers kneuzen bijen, en vergroten zo de snelle verspreiding van ziekten in een volk. Met bijenpoep verontreinigde voerbakken, helpen ook niet echt. Maatregelen die leiden tot een snelle poepuitstoot in de bijenvolken werken eveneens averechts.
En het verdelen van volken, zoals bij Aalsteren verstoort de interne verhouding tussen kastes. Het gevolg kan zijn een afnemend hygiëne gedrag.

Nogmaals, grote concentraties volken bevoordelen horizontale verspreiding, omdat voortdurend een nieuw aanbod aan bijenvolken voorhanden is, waardoor selectie weinig kans krijgt. Verticale transmissie neemt af door de zwermverhindering die imkers toepassen. Het kweken van jonge volken door afleggers e.d. is in dit opzicht geen vervanging voor het zwermen. Meestal worden eitjes/larfjes uit geselecteerde volken ingebracht. Het zgn. doppenproject probeert dit op landelijke schaal te bewerkstelligen. Kunstzwermen, die op deze wijze gemaakt worden, zijn een voorbeeld van potentiële horizontale ziekteoverdracht.

De grootste verstoring wordt natuurlijk bereikt door de toepassing van zogenaamde geneesmiddelen. Het resultaat daarvan is dat het selectieproces in de richting van goedaardige verticale overdracht moet plaatsmaken voor een resistentieontwikkeling aan het bestrijdingsmiddel. Daarbij komt nog dat als zijeffect een fitness vermindering voor het bijenvolk ontstaat.

(wordt vervolgd)

[Romée van der Zee]

Wat imkers zouden moeten doen:

1. Het risico op vervliegen minimaliseren, door volken niet meer in een rij te plaatsen.
2. Op bijenstanden maar een zeer beperkt aantal volken plaatsen.
3. De hoeveelheid volken in een bepaald gebied in overeenstemming brengen met de drachtmogelijkheden.
4. Geen materiaal tussen verschillende bijenvolken uitwisselen.
5. Geen overplaatsen van broed of volwassen bijen tussen bijenvolken
6. Niet meer selecteren op zwermtraagheid.
7. Het laten afkomen van zwermen heeft de voorkeur, waar dat niet mogelijk is, een methode kiezen, die daar dicht bij in de buurt komt.
8. Geen behandelingen meer toepassen, waarbij een groot gevaar ontstaat voor kneuzen of poepen van bijen.
9. Geen bestrijdingsmethoden toepassen waarbij de selectie van pathogenen naar goedaardige verticale verspreiding verhinderd wordt.
10. Een onderzoek starten, waarbij onderzocht wordt wat de gevolgen zijn van het volgen van bovenstaande maatregelen bij een aanzienlijke groep bijenvolken.

Indien deze weg niet ingeslagen wordt mag, uitgaande van de evolutionaire epidemiologie een verslechtering van de huidige situatie verwacht worden.

(wordt vervolgd voor een laatste slotopmerking)

[Romée van der Zee]

Ziek wil niemand worden, maar zonder ziekte kwam de natuur tot stilstand. Ziekte draagt bij aan het vinden van oplossingen voor veranderende uitdagingen. Het is in wezen een manier voor een soort om gezond te blijven. Dit mechanisme is voor het eerst door Darwin uitvoerig omschreven als de survival of the fittest.
Met de ontwikkeling van onze techniek blijken mensen in staat een humane samenleving op te bouwen, waarbij ziekte teruggedrongen wordt. Dat is natuurlijk een grote vooruitgang. Voor ons eigen nut en plezier dringen wij ook ziekte terug bij door ons gekozen diersoorten. In ons eigen belang zou daarbij nagedacht moeten worden over de grenzen waarbinnen mensen moeten blijven in hun controle over de natuur. Een van de uitgangspunten zou moeten zijn, dat bij iedere maatregel die genomen wordt, het doel moet zijn dat de schade die aangericht wordt zo gering mogelijk moet zijn. Daarbij moet niet alleen naar onze lievelings-natuur gekeken worden, onze bijen bijvoorbeeld, maar naar het hele ecosysteem waarvan onze bijen deel uit maken. Het hele terrein overzien zou je kunnen zeggen. Dat minimaliseren is niet alleen een ethisch uitgangspunt, het is in wezen het leidende principe dat bij selectie altijd gehanteerd wordt.
Bij aanpassing van de varroamijt aan de apis cerana is zichtbaar hoe aanpassing naar, de minst schadelijke situatie, zonder menselijke tussenkomst verloopt. Varroamijten begeven zich bij voorkeur in het darrenbroed, en de mijten, die wel in het werksterbroed gaan, reproduceren zich niet. Vervolgens zorgen de bijen ervoor dat de horizontale verspreiding binnen het volk door het dichtmetselen van besmet broed beperkt blijft. Zowel mijten, als bijen, beperken de schade, door met name het minder belangrijke darrenbroed te reserveren voor reproductie.
In de imkerij zijn wij gewend geraakt aan methoden, die onnodig schade veroorzaken. In het bovenstaande artikel worden ze uitvoerig benoemd. De trend is naar een steeds gemakzuchtiger omgaan met bijen door het vergroten van controle. Als daarbij gewezen wordt op het schadelijke effect, op de toegenomen virulentie, dan ontstaan allerlei afweermechanismes vanuit de imkerij. Het komt er in wezen op neer, dat iedereen ongehinderd zijn eigen gang wil kunnen gaan, en iedere beperking afdoet als bemoeizucht. Of, om het positiever te zeggen, er lijkt een grote angst te bestaan, dat met minder menselijke bemoeienis, de natuur in het honderd loopt. Dat zegt meer over onze angst om te verliezen, dan over het voorbestaan van de natuur.
De werkelijke opgave lijkt me daarom niet het oplossen van het varroaprobleem, dat kan het best aan mijten en bijen overgelaten worden. Veel moeilijker zal het zijn om het algemeen belang te organiseren, een bijenteelt met zo min mogelijk schade. Het liefst draai ik het om, omdat het dan het best bij mijn eigen gevoel past. Wat leuk zou het kunnen zijn om in dat verstedelijkt stukje van de wereld waarin wij leven, mogelijkheden te ontwikkelen die zowel aan bijen als bijenteelt recht doen.
R.