bijenhouden.nl



Jan Jaczn. Swammerdam

door Hennie Oes

Jan Jaczn. Swammerdam (1637 - 1680)

Een beroemde Nederlander die een essentiële bijdrage leverde aan onze inzichten in de biologie van de honingbij.
Hij maakte korte metten met Aristoteles en 20 eeuwen "bijenonderzoek".


Jan Swammerdam was geen imker in de strikte zin; hij had een grote belangstelling voor insecten en honingbijen in het bijzonder. Met zijn onderzoekingen maakte hij een einde aan eeuwenoude mythen rond het bijenvolk. Is dit een echt portret van Swammerdam?

Jan Swammerdam werd geboren in 1637 in Amsterdam als zoon van een welvarend Apotheker. Zijn vader hield er een natuurhistorisch rariteitenkabinet op na. Als kind al vergaapte zoon Jan zich aan de wel 3000 soorten insecten, die pa verzameld had en hij ontwikkelde , zeer tot misnoegen van zijn vader, een ongekende passie voor die diertjes.
Zijn strenge en dominante vader was een rasecht Calvinist, die in het vuur van na de 80jarige oorlog tegen het Roomse Spanje, zijn zoon graag op de kansel had gezien. Toen dat niets werd, stuurde hij hem naar de beroemde medische faculteit in Leiden; hij moest dan maar als dokter in zijn levensonderhoud voorzien. In het medische laboratorium in Leiden raakte zoon Jan zeer onder de indruk van de mogelijkheden van de microscoop en hij stortte zich op het onderzoek in plaats van een dokterspraktijk te beginnen.

De microscoop, die Swammerdam hanteerde bestond uit één enkele lens, die hij zelf sleep. Met één hand hield hij de lens vast, met de andere hanteerde hij het te bestuderen object. Op de afbeelding staat de lens gericht op een buisje met bloed;. Hij bracht aanzienlijke verbeteringen aan in het prepareren van zijn materiaal en hij ontwierp allerlei verfijnde instrumenten om secties te verrichten en zijn minuscuul kleine onderwerpen vast te zetten.

. Hij gebruikte alleen daglicht en zo toog hij al vroeg in de morgen als de zon scheen naar buiten met zijn apparatuur. Bij avond, in de winter en bij slecht weer werd er met de microscoop niet gewerkt Van zijn bevindingen maakte hij uiterst fijne tekeningen. Hier de tekening van een mug. Zijn het de muggen, die hem fataal zouden worden?
Op de medische faculteit maakte hij al snel naam met zijn uitvindingen over de werking van hart, longen en spieren; hij is degene die de rode bloedlichaampjes vond. De laatste tien jaren van zijn korte bestaan deed hij vooral onderzoek naar insecten, zijn oude passie, en vooral bijen kregen daarin een centrale plaats. Met zijn boek over "De Algemene Verhandeling van de bloedeloose dierkens" uit 1669 werd hij de stichter van de Entomologie.
Door de eeuwen heen sinds Aristoteles werd de sociale structuur van het bijenvolk gezien als hét grote model hoe een ideale staatsvorm eruit moest zien. Geslachtelijk verkeer had men bij de bijen nooit waargenomen; haar oorsprong was zeer onduidelijk; in ieder geval ongeslachtelijk en ontsproten uit het rottend vlees van een heilig dier of spontaan uit het niets; bijen waren rein en heilig, van goddelijke oorsprong. De moer werd daarbij gezien als de veldheer/koning van het volk; hoe immers had een vrouw de rol van staatshoofd kunnen vervullen? Bovendien had deze koning een angel evenals zijn volgelingen; verdedigingswapens kwamen alleen mannen toe. Jan Swammerdam maakte een resoluut einde aan deze idylle. De omslag in de visie op het wezen van een bijenvolk was rigoureus en heeft veel pijn gekost; maar ook heeft het de bijenteelt een essentiële sprong voorwaarts gebracht.

De onderzoekingen onder de microscoop van het abdomen van de moer en die van de dar brachten Swammerdam tot het inzicht hoe biologisch het systeem in elkaar stak. Hij ontdekte, dat een paar eierstokken nagenoeg het hele achterlijf van de "Koning" bezetten en dat zij het was, die met haar eitjes het volk in stand hield; Het achterlijf van de pasgeboren dar bestond nagenoeg geheel uit twee testikels, die weliswaar kleiner werden als de dar volwassen werd, maar die de zaadjes leverden om de eitjes van de moer te bevruchten. Geen spontane generatie dus maar een systeem dat volledig dat van de andere levende wezens volgde. Hoe de bevruchting van de eitjes plaats vond, zou nog een eeuw lang onderwerp van gissingen blijven; ruim een eeuw later zou de blinde Huber de bruidsvlucht ontdekken.

Swammerdam ontdekte, dat bij de ontwikkeling vanaf het ei, via stadia van vervellingen en verpoppingen, naar de volwassen bij de organen dezelfde waren als die van de grote dieren; al vanaf het eerste begin aanwezig, konden alleen nog wijzigingen in de rangschikking ontstaan. Hier als voorbeeld de ademhaling: tien openingen bij de jonge eendagslarve en tracheeën die de zuurstof verspreiden; de bij krijgt er twee terug in het borststuk om de vleugelspieren van zuurstof te voorzien; de overige acht in het abdomen. Zo kun je ook voorbeelden geven van de spijsvertering, de bloedsomloop, het zenuwstelsel. ( de afbeeldingen zijn uiteraard niet van Swammerdam; zij verraden een moderne microscoop.)

Jan Swammerdam leefde in voortdurende conflicten met zijn vader; hij kreeg blijvende ruzie met zijn zuster en zijn financiële problemen waren groot. Zijn religieuze bestaan had afwijkende mystieke trekjes; voor zijn wetenschappelijke ontdekkingen had hij een bijna religieuze devotie, alsof hij God zelf in zijn opengesneden diertjes vond; meerdere maanden heeft zijn werk stil gelegen omdat hij zich had aangesloten bij een mysterieuze sekte.
In zijn kamer onderhield hij een wirwar van insecten, waarvan hij het sociale gedrag en de ontwikkelingsgang onderzocht; vlooien, luizen en muggen liet hij op zijn lichaam toe en aan deze dieren dankte hij waarschijnlijk zijn vroege Malaria, waaraan hij al op 43 jarige leeftijd , in 1680, overleed: onbekend, omdat hij aanbiedingen uit het buitenland systematisch afwees en omdat hij zijn werk niet in het toen gangbare Latijn schreef.
Publikatie van zijn werk zal pas veel later plaats vinden door complicaties over zijn nalatenschap en vertaalproblemen. In 1737 is het Herman Boerhaave die voor de Latijnse versie zorgt ("Biblia Naturae") naderhand in het Engels als "The Book of Nature".

Swammerdams woning

Op de gevel van Swammerdam´s huis aan de Oude Schans nr. 18 in Amsterdam werd in 1880 een plaquette aangebracht ter herdenking van zijn 200-jarige sterfdag.

Jan Swammerdam


Artikelen over Jan Swammerdam gaan doorgaans vergezeld van de ook door mij gebruikte afbeelding; ik vroeg mij daarbij af, of het een levensecht portret betreft. Het portret is afkomstig van een litho uit 1851 gemaakt door von Berghaus, die ervan uitging dat hij zich baseerde op een portret dat Rembrandt van Jan Swammerdam maakte. Hij ontnam de litho aan het volgende olieverfschilderij:

Dit nu zou het schilderij geweest zijn, dat Rembrandt maakte van Jan Swammerdam.
De onderzoeker heeft in zijn hand een publikatie die handelt over een eendagsvlieg; de publikatie stamt uit het jaar 1675. Rembrandt overleed zes jaar eerder in 1669 en kan het schilderij dus niet gemaakt hebben. Het schilderij is van een derderangs-schilder, ene Jan Stolker die leefde van 1724 - 1785. Toen hij het maakte was Swammerdam al meer dan een halve eeuw dood.
Waar haalde Stolker zijn portret vandaan, waarvan hij beweert, dat het Swammerdam moet zijn?
Hij pikte de kop van een beroemd schilderij van Rembrandt, dat de anatomieles van dr.Tulp voorstelt; het schilderij is van 1632, toen Swammerdam nog niet geboren was.

Als Jan Swammerdam bij leven bekend en beroemd was geweest en bovendien over de financiële middelen had beschikt, hadden wij een mooi portret van hem kunnen hebben. Nu moeten wij het met een onecht surrogaat doen.


In april van dit jaar (2004) werd een begin gemaakt met de sloop van het beroemde Jan Swammerdam instituut in de Eerste Constantijn Huygensstraat in Amsterdam; het gebouw bevat veel asbest en de gemeente wil het verplaatsen richting Bijlmer. Het nieuwe gebouw, dat ervoor in de plaats komt, zal Furore (razernij) heten en woonhuizen en Psychiatrische onderkomens krijgen.
Met de bouw van het instituut werd indertijd begonnen in 1961.
Is het niet merkwaardig, dat het instituut dezelfde leeftijd haalde als zijn beroemde naamgever: 43 jaar?